آثار باستانی حسن‌آباد فشافویه دور از چشم گردشگران

به گزارش کلینی نیوز، حسن‌آباد فشافویه قدمت تاریخی بسیاری دارد اما به ‌دلیل بعد مسافت، عدم تبلیغات و امکانات کافی، به آثار باستانی آن پرداخته نشده است که اکنون قصد داریم به معرفی این آثار بپردازیم.

 کلین یخچالی طبیعی در دل کویر

مردم ایران زمانی که در اروپا و غرب مثل امروز برق وجود نداشت با ساخت یخچال‌های طبیعی آب خنک و گوارا می‌نوشیدند. حمید عبدلی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری ری گفت: یخچال طبیعی کلین در بخش حسن‌آباد فشافویه از توابع شهرستان ری و به‌ فاصله حدود ۴۰۰ متری غرب بقعه شیخ کلینی قرار دارد که قدمت آن به ۴۰۰ سال پیش و دوران صفوی باز می‌گردد و مردم آن روزگار در فصول گرم سال از یخ این یخچال که در زمستان تهیه می‌شد، استفاده می‌کردند.

 انتخاب مکان مناسب برای یخچال

کارشناسان در آن هنگام برای ساختن یخچال طبیعی، در ماه‌های سرد سال به‌ویژه در دی و بهمن ماه نقاطی که در مسیر وزش بادهای سرد قرار داشت و موجب یخ بستن سریع آب می‌شد را شناسایی و سپس اقدام به ساخت یخچال در این مناطق می‌کردند.

یخچال‌هایی که در منطقه کلین ساخته شده در پست‌ترین نقطه زمین ساخته شده است که پایین‌تر از آن بستر رودخانه‌ها قرار دارد. در بخش حسن‌آباد، دو یخچال طبیعی به نام‌های «کلین» و «حکیم‌آباد» برجا مانده است که ظاهراً تکاپوی جمعیت آن روزگار را می‌داده است.

شکل ظاهری و نوع مصالح

برای ساخت این بنا از خشت‌هایی به ابعاد ۲۴×۲۴ و ضخامت چهار سانتی‌متر و مصالح خاک رس و کاهگل در بنای گنبدی و از گچ، سنگ و ساروج در پی استفاده شده است. قطر یخچال هشت‌متر و عمق آن سه ‌متر، مساحت بنا حدود ۳۰ مترمربع و ارتفاع گنبد ۱۰ متر است.

فضای اطراف یخچال باز است و دو در به ارتفاع حدود دو متر و عرض یک‌ متر و نیم که در هر دو طرف به یک اندازه است به موازات هم در مسیر جریان باد قرار دارند که باد از یک در وارد محیط یخچال می‌شود و پس از گردش جریان باد در داخل محوطه یخچال از در دیگر آن خارج می‌شود که این حالت موجب برودت بیشتر فضای داخل یخچال و یخ زدن آب در درون گودال می‌شود.

وقتی وارد بنا می‌شوید با عبور از چند پله به کف بنا می‌رسید که این پله‌ها در هر دو طرف وجود دارد و امتداد آن در یک راستا و از بالا تا کف و عرض آن یکی است. دور تا دور داخل بنا از بالای دیواره مخزن پاگردی به پهنای ۷۰ سانتی‌متر قرار دارد که می‌توانید داخل یخچال را کاملا دور بزنید.

در محوطه بیرون دو طرف درها نیز دیوارهایی قرار داشته که به شکل قیف عمل کرده و کار هدایت باد به درون یخچال را با سهولت و میزان بیشتری انجام می‌داد که در حال حاضر از این دیوارهای قیفی اثری باقی نمانده است.

قطر دیوار در پایین بنا بیشتر است و هرچه بالاتر می‌رود نازک‌تر می‌شود، به‌گونه‌ای که در پایین گنبد از سه ردیف خشت استفاده شده است و هرچه بالاتر می‌رود از دو ردیف و در نهایت در بالای آن یک ردیف خشت استفاده شده که قطر سقف گنبد در بالا به ۱۰ سانتی‌متر می‌رسد.

در پشت دیواره شرقی گنبد و محل سرازیر کردن آب به یخچال، تأسیسات ‌مربوط به یخچال شامل اتاقکی کوچک باد و طاقچه قرار دارد که احتمالا محل اقامت خدمه یخچال بوده است. روی فضای بیرونی گنبد با خشت سنگ‌‌فرش شده است تا از نفوذ گرما و خروج سرما از یخچال جلوگیری شود.

روی این سنگ‌فرش‌ها و نیز فضای اندرونی آن با کاهگل اندود شده است. در قسمت پی و جایی که به‌عنوان مخزن ذخیره یخ ساخته شده از سنگ‌های تراش خورده منظم و ملات گچ، آهک یا ساروج استفاده شده است که استفاده از این نوع مصالح جلوی نفوذ آلودگی‌ها و نیز هدر رفتن آب موجود در زمینه یخچال را می‌گیرد و آب موجود در آن هم به پی‌ها نفوذ نمی‌کند که موجب تخریب بنا شود.

بنای مخروطی و دایره‌ای شکل یخچال به‌گونه‌ای عمل می‌کند که هوا به‌خوبی در فضای داخل یخچال می‌چرخد و فضای سردی ایجاد می‌کند و همچنین حالت دوار و گنبدی آن موجب شکستن اشعه خورشید شده و گرمای کمتری را جذب می‌کند و از سوی دیگر عمر مفید بنا را در برابر بارش نزولات جوی و سایر عوامل فرسایشی افزایش می‌دهد.

حدود ۲۵ درصد این بنا شامل گنبد در آن آسیب دیده است که در حال حاضر قسمت‌های آسیب‌دیده مرمت شده است.

فاصله این بنا تا خانه‌های مسکونی حدود ۲۰۰ متر است و به‌خاطر این نزدیکی فاصله برای مراقبت و محافظت از آن یگان حفاظت میراث فرهنگی به صورت روزانه سرکشی می‌کند.

یخچال روستای کلین از معدود بناهایی از این دست است که در شهرری وجود دارد که تأسیسات مربوط به محوطه تهیه یخ آن همچنان حفظ شده است. فقط یک نمونه دیگر از این نوع بنا در این منطقه برجا مانده است که در روستای قشلاق وهن‌آباد بخش فشافویه قرار دارد.

 نحوه ساختن یخ

ساکنان منطقه کلین در ماه‌های آخر سال برای ساختن یخ به‌وسیله دلو یا سطل و به‌صورت دستی اقدام به ریختن یک لایه آب به قطر پنج تا ۱۰ سانتی‌متر در مخزن یخچال می‌کردند و چند روز صبر می‌کردند تا آب موجود در مخزن یخچال یخ ببندد.

احتمال می‌رود پس از یخ بستن آب لایه‌ای از گونی یا حصیر روی سطح آبی که منجمد شده قرار می‌دادند و سپس اقدام به ریختن آب بر روی سطح یخ زده می‌کردند و مجدداً چند روز اجازه می‌دادند تا آب یخ ببندد و دوباره روی سطح یخ لایه یا عایقی قرار می‌دادند تا در تابستان و هنگام خرد کردن یخ به قطعات کوچک‌تر و توزیع بین مردم، قطعات آن متلاشی و ضایع نشود.

این روند آن قدر ادامه می‌یافت تا قطر یخ به دو ـ سه متر می‌رسید و فضای چال یخچال پر می‌شد، سپس با الیاف گیاهی که به‌صورت عایق عمل می‌کرد روی یخ را می‌پوشاندند تا مانع آب شدن یخ شود و در فصول گرم سال از آن استفاده می‌کردند. این یخچال‌ها معمولا در نزدیکی قنات‌هایی قرار داشته که کار سر ریز کردن آب به درون آن نیز خیلی مشکل نباشد، البته روش دیگر پر کردن گودال یخچال به‌وسیله برف بوده که در جاهای دیگر این روش اعمال می‌شد.

شخصی به نام میراب که در یخچال فعالیت می‌کرد و کار نگهبانی و انجام امور تهیه و درست کردن یخ را برعهده داشت، در فصول گرم سال یخ را قطعه قطعه می‌کرد و به تناسب جمعیت و تعداد افراد هر خانواده سهمیه یخ آنها را در اختیارشان قرار می‌داد.

یخ‌های تولیدی به قشر خاصی اختصاص نداشت و عامه مردم به صورت یکسان از این یخچال بهره می‌بردند و تنها تفاوت آنها میزان حق‌الزحمه یا دستمزدی بود که به تناسب میزان یخی که دریافت می‌کردند حق شارژ و یا حقوق به متصدی یخچال پرداخت می‌کردند.

این بنا به صورت خودیاری و مردمی ساخته شده و هیچ سنگ‌ نبشته و مدرک دست‌کوب در دست نیست که بتوان تشخیص داد این گونه بناها توسط چه کسانی ساخته شده است اما این‌ گونه به نظر می‌رسد که به‌عنوان یک بنای عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

 یادگارهای کلین

آثار به جا مانده یخچال‌ها بیشتر در منطقه کلین به چشم می‌خورد که دلایل وجود یخچال و نیز پابرجا ماندن آن این است که دمای منطقه کلین در تابستان مانند صحرا بیشتر از دیگر نقاط ری و تهران بوده و ایجاب می‌کرد که در این محل یخچال ایجاد کنند و دوم اینکه منطقه کلین و حسن‌آباد کمتر در معرض ساخت و ساز مثل شهرری و تهران قرار داشته است.

بنابراین ضرورتی نداشته که آثار گذشته را نابود کرده و به جای آن بناهای جدید احداث کنند لذا همه آثاری که در کلین وجود دارد تقریبا سالم مانده است و چه بسا یخچال‌هایی نیز در شهرری موجود بوده که بعدها تخریب شده‌اند و در حال حاضر اثری از آنها باقی نمانده است.

منبع خبر: خبرگزاری فارس