چالش‌های در مسیر عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل

به گزارش کلینی نیوز، به نظر می‌رسد محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان‌سعودی و حاکم فعلی این کشور، علاقه چندانی ندارد تا اشتیاق و رغبت خود را نسبت به توافق احتمالی میان کشورش و اسرائیل پنهان کند. طی یک مصاحبه تلویزیونی با فاکس‌نیوز که در ۲۰ سپتامبر انجام شد، محمد بن سلمان در پاسخ به سوالی در خصوص عادی‌سازی روابط میان عربستان‌سعودی و اسرائیل، با لبخندی آن را تایید و اظهار داشت: «هر روز به آن نزدیک‌تر می‌شویم. این برای اولین بار است که رسیدن به توافق تا به این اندازه واقعی و جدی است.»

ولیعهد عربستان‌سعودی همچنین در ادامه اظهارات خود تحقق این توافق احتمالی را به عنوان «بزرگ‌ترین توافق تاریخی از زمان پایان جنگ سرد» توصیف کرد.

بنا به نوشته میدل ایست نیوز،دو روز پس از مصاحبه بن‌سلمان، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، نیز ضمن ادعای اینکه اسرائیل و عربستان با واسطه‌گری امریکا در آستانه توافق هستند، این توافق را یک «جهش کوانتومی» خواند.

عربستان به عنوان ثروتمندترین و در عین حال بانفوذترین کشور عرب، همواره فاقد روابط دپیلماتیک رسمی با اسرائیل بوده است. اما به نظر می‌رسد که از زمان روی کار آمدن محمد بن ‌سلمان در سال ۲۰۱۷، ولیعهد سعودی و نخست‌وزیر اسرائیل دست‌کم یک بار به صورت محرمانه با یکدیگر  دیدار کرده‌اند و در طی سال‌های اخیر هم معاملات تجاری میان ریاض و تل‌آویو در سکوت در جریان بوده است.

در سال ۲۰۲۰ نیز توافق صلح آبراهام (یا صلح ابراهیم) میان دو کشور عربی و اسرائیل و با میانجی‌گری امریکا بدون حضور عربستان‌سعودی امضاء شد. اما کمتر کسی انتظار داشت که روابط عربستان و اسرائیل در زمان حیات ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان‌سعودی، رسمی شود؛ چرا که وی به نسلی تعلق دارد که هرگونه روابط با اسرائیل برایش غیرقابل تصور و دور از ذهن به نظر می‌رسید.

طرفین توافق از عادی‌سازی روابط به دنبال چه چیزی هستند؟

با این حال، انگیزه‌های زیادی در پس این توافق وجود دارند. از یک سو، سعودی‌ها به دنبال ایجاد اتحاد استراتژیک جدیدی با امریکایی‌ها هستند. اگرچه در حال حاضر، مناسبات امنیتی میان ریاض و واشنگتن برقرار است اما به نظر می‌رسد پادشاهی ‌سعودی به این سطح از تعاملات قانع نبوده و به دنبال ایجاد یک پیمان دفاعی رسمی‌تر با امریکا است.

براساس گزارش‌های منتشر شده از سوی وال استریت ژورنال، در گفت‌و‌گوهای صورت گرفته بر سر توافق، موضوع دسترسی سعودی‌ها به فناوری هسته‌ای غیرنظامی و همچنین احداث یک مرکز غنی‌سازی اورانیوم توسط امریکایی‌ها در خاک این کشور مطرح شده است. این در حالی است که محمد بن سلمان در بخشی از مصاحبه خود با فاکس‌نیوز صراحتا مدعی شده که اگر ایران به سلاح هسته‌ای برسد، این کشور حق داشتن سلاح هسته‌ای را برای خود محفوظ می‌داند. بن‌سلمان می‌گوید: «اگر آنها یکی داشته باشند، ما هم باید داشته باشیم، اما ما نمی‌خواهیم شاهد چنین چیزی باشیم.»

از سوی دیگر، جو بایدن، رئیس‌جمهوری امریکا در تلاش است تا با ایجاد یک چارچوب دیپلماتیک و دفاعی جدید در خاورمیانه، به زعم خود به دستاورد بزرگی در عرصه سیاست خارجی دست یافته و با دست پر وارد عرصه انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده امریکا شود.

اگرچه بایدن در طول دوران مبارزات انتخاباتی خود بارها وعده داده بود تا عربستان‌سعودی را به خاطر قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار سعودی، به انزوا بکشاند، اما ظاهرا حالا اتفاق دیگری در جریان است. دولت بایدن درصدد است تا با انعقاد این توافق نه تنها خود را با شرایط ژئوپولیتیک جدید در منطقه خاورمیانه تطبیق دهد، بلکه از آن به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ روزافزون چین در منطقه خاورمیانه بهره گیرد؛ منطقه‌ای که بیشتر اقتصادهایش در حال چرخش به سوی آسیا هستند.

عدم اقبال گسترده سعودی‌ها از توافق، یکی از چالش‌های اصلی بن‌سلمان است

بر سر راه توافق عادی‌سازی روابط میان ریاض و تل‌آویو موانع قابل‌توجهی وجود دارند. از موانع داخلی پیش روی سعودی‌ها شروع می‌کنیم و این موضوع که حتی در حکومت‌های پادشاهی نسبتا مطلقه نیز باید نظرات و افکار عمومی در نظر گرفته شوند.

براساس نظرسنجی‌ صورت گرفته در عربستان‌سعودی در سال ۲۰۲۳، تنها ۲ درصد از قشر جوان این کشور از عادی‌سازی روابط با اسرائیل حمایت می‌کنند؛ این درحالی است که این رقم برای کشورهای امارات متحده‌عربی و مصر به ترتیب ۷۵ و ۷۳ درصد است (هر دو کشور عربی با اسرائیل روابط رسمی و دیپلماتیک دارند).

احتمالا عدم اقبال عمومی گسترده جامعه عربستان نسبت به این توافق باعث شده تا بن‌سلمان در مصاحبه اخیر خود مکررا بر اشغال نظامی سرزمین‌های فلسطینیان به دست اسرائیلی‌ها تاکید داشته باشد. بن‌‌سلمان همچنین در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز، از اهمیت مساله فلسطین برای عربستان‌سعودی گفت و بر یافتن راه‌حلی برای این مسئله تاکید کرد.

این درحالی است که همزمان با توافق احتمالی میان ریاض و تل‌آویو، مذاکرات موازی میان سعودی‌ها و فلسطینیان نیز شدت گرفته است. براساس گزارشات موجود، قرار است در ماه اکتبر هیئتی از مقامات فلسطینی به ریاض سفر کنند. همچنین به گفته یک منبع موثق در کرانه باختری، مقامات فلسطینی در چند ماه اخیر تقریبا به صورت هفتگی به پایتخت عربستان‌سعودی سفر کرده و با مقامات این کشور دیدار داشته‌اند.

اما با این وجود، ولیعهد سعودی در مصاحبه خود هیچ اشاره‌ای به طرح صلح عربی نکرد؛ طرحی که در سال ۲۰۰۲ از سوی عربستان‌سعودی پیشنهاد و مورد پذیرش سایر کشورهای عربی قرار گرفت و به موجب آن عادی‌سازی روابط با اسرائیل تنها پس از تشکیل کشور مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی و همچنین عقب‌نشینی اسرائیل از تمام اراضی و زمین‌هایی که در طی جنگ شش روزه به تصرف این رژیم درآمده بود مجاز شناخته می‌شد. بن‌سلمان همچنین بدون اشاره مستقیم به حقوق فلسطینیان تنها به دادن وعده‌هایی مبهم بسنده و عنوان کرد که این توافق «نیازهای فلسطینیان» را تامین و «یک زندگی خوب» را برای آنها تضمین خواهد کرد.

اسرائیل با چالش‌های بسیار جدی بر سر راه این توافق روبه‌ر‌و است

نخست‌وزیر اسرائیل در حال حاضر با مشکلات داخلی عدیده‌ای همچون اعتراضات گسترده در سراسر اسرائیل علیه سیاست‌های دولت راست‌گرای افراطی وی و همچنین اتهامات فساد مالی گسترده روبروست. بنابراین، صلح با سعودی‌ها فرصتی طلایی را برای او ایجاد خواهد تا بتواند میراث ننگین خود را تا حدی بهبود ببخشد.

اما از سویی، در ۹ ماه ابتدایی دوره نخست‌وزیری نتانیاهو، تل‌آویو و دیگر شهرهای اسرائیل بارها مملو از معترضان و تظاهرات‌کنندگان شده و همین هرج‌و‌مرج‌ طولانی‌مدت در اسرائیل خود به خوبی گویای آن است که چرا سیاستمداری که سال‌هاست ادعاهایی را درباره خطرات برنامه هسته‌ای ایران مطرح کرده است، به یکباره حاضر به قبول غنی‌سازی اورانیوم توسط عربستان‌سعودی شده است.

با این حال، توافق با عربستان می‌تواند موجب پس لرزه‌های شدید سیاسی در تل‌آویو شده و عواقب پیش‌بینی نشده‌ای را به همراه داشته باشد. ائتلاف تندرو نتانیاهو شامل احزابی است که همواره هشدار داده‌اند با هرگونه مصالحه و توافقی که منجر به از دست دادن کنترل این رژیم بر بخش‌هایی از مناطق اشغالی شود به شدت مخالفت خواهند کرد. بنابراین، توافق احتمالی میان عربستان و اسرائیل می‌تواند حتی به سقوط ائتلاف کنونی نتانیاهو نیز منجر شود.

محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین، نیز به دنبال آن است که اسرائیل ساخت شهرک‌های جدید را متوقف کرده و خودمختاری بیشتر فلسطینیان در کرانه باختری را تضمین کند، که قبول این شرط بدون شک خود موجب سرنگونی ائتلاف نتانیاهو خواهد شد. بنابراین اگر محمدبن سلمان نیز بر روی بخشی از تقاضاهای فلسطینیان تاکید و از آنها حمایت کند، به احتمال بسیار زیاد نتانیاهو با ریزش اعضای ائتلاف خود روبرو شده و در نهایت اکثریت خود را در کنست از دست خواهد داد.

امکان تحقق توافق عربستان-اسرائیل تا چه اندازه واقعی است؟

در امریکا نیز به نظر می‌رسد که بایدن برای عرضه این توافق در داخل کشور با مشکلاتی جدی روبه‌رو شود. از یک سو چشم‌انداز برنامه هسته‌ای عربستان‌سعودی می‌تواند موجب بروز نگرانی‌هایی در امریکا در خصوص اشاعه و گسترش تسلیحات هسته‌ای در منطقه خاورمیانه شود. از سوی دیگر نیز این توافق بدون شک با مخالفت‌های دوحزبی در درون ساختار سیاسی این کشور روبه‌رو خواهد شد؛ چرا که دموکرات‌ها اساسا از سابقه حقوق بشری عربستان‌سعودی بیزارند و در مقابل جمهوری‌خواهان نیز با هر طرح پیشنهادی از سوی دولت مخالفت می‌کنند.

در نهایت اگرچه ممکن است توافق میان عربستان‌سعودی و اسرائیل با میانجی‌گری امریکا در نگاه نخست دارای ظرفیت بالایی باشد، اما با نگاه دقیق‌تر و ریزبینانه‌تر درمی‌یابیم که پنجره دستیابی به چنین توافقی بسیار کوچک است.