راهکار ایران برای جلوگیری از فرار مغزها، افزایش وثیقه خروج

به گزارش کلینی نیوز، «رصدخانه مهاجرت ایران» که زیر مجموعه دانشگاه شریف تهران است، دهم خرداد در گزارشی اعلام‌کرد، «۷۳ درصد پزشکان و پرستاران» به دلیل «مشکلات کشور» و «وضعیت اقتصادی» ایران «میل به مهاجرت» دارند.

وزارت بهداشت جمهوری اسلامی وثیقه خروج از کشور دانشجویان علوم‌ پزشکی را افزایش داد.

بنا بر اعلام وزارت بهداشت از این پس دانشجویان دکتری حرفه‌ای پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی برای خروج از کشور باید به ازای هر سال تحصیلی ۱۵۰ میلیون تومان و دانشجویان کارشناسی علوم پزشکی ۶۰ میلیون تومان وثیقه تهیه کنند. این رقم پیش از این حدود ۲ میلیون تومان به ازای هر سال تحصیل بود.

بنابراین مصوبه متقاضیان ادامه تحصیل در خارج یا مهاجرت، باید با تنظیم تعهدنامه رسمی و ضمانت شخصی و با سپردن وثیقه ملکی یا ضمانت بانکی، تعهد کنند که پس از انقضاء مدت معین به ایران برمی‌گردند، در غیراینصورت مبلغ وثیقه بانکی یا ملکی از طرف دولت توقیف خواهد شد.

جهانگیر با اشاره به افزایش تقاضای پرستاران برای مهاجرت، پدیده مهاجرت متخصصان را یک چالش دانسته و گفته‌بود: «هزینه آموزش هر پرستار در کشور حدود ۲ میلیارد تومان است؛ لذا ما با اتخاذ رویکرد‌ها و سیاست‌های جدید نباید اجازه دهیم نیروی متخصصی که میلیاردها تومان برای رشد او هزینه شده است به راحتی مهاجرت کند.»

«رصدخانه مهاجرت ایران» که زیر مجموعه دانشگاه شریف تهران است، دهم خرداد در گزارشی اعلام‌کرد، «۷۳ درصد پزشکان و پرستاران» به دلیل «مشکلات کشور» و «وضعیت اقتصادی» ایران «میل به مهاجرت» دارند.

سیزدهم آبان‌ماه ۱۴۰۰ هم حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به رهبر جمهوری اسلامی از «کاهش تعداد نیروهای کادر تخصصی درمان» همزمان با «افزایش درخواست مهاجرت پزشکان به خارج از کشور» ابراز نگرانی کرده بود.

معاونت علمی ریاست‌جمهوری روز دوشنبه ۲۱ شهریور با اشاره به مصوبه هیات وزیران جمهوری اسلامی اعلام‌ کرد، متخصصان و کارآفرینان غیرایرانی که شرایط نخبگی دارند، یا متقاضی مهاجرت به ایران هستند از این پس می‌توانند از امتیاز شهروندی در جمهوری اسلامی ایران برخوردار شوند تا در کنار ارائه امتیازهای ویژه به آنها، باعث توسعه علمی کشور شوند.»

دکتر طیبه چراغی در مقاله تحت عنوان فرار نخبگان (ریشه ها ، راه های پیشگیری)  در مجله حدیث زندگی علل فرار مغزهارا مورد نقد وبررسی قرارداده است

به نظر دکتر چراغی ، کشورهایی که از لحاظ فناوری و صنعت ، از دیگران پیشی گرفتند ، برای حفظ برتری خود نسبت به دیگران ، نه تنها از نیروهای متخصّص و خلاّق ملی در جهت پیشبرد اهداف خود استفاده کردند ، بلکه به دلیل پیشرفت در زمینه صنایع و علوم مختلف ، به نیروهای متخصّص ، نیاز چند برابر پیدا کردند ؛ از این رو ، پذیرای نیروهای تحصیل کرده و متخصّص از دیگر کشورها شدند .

وی می افزاید: فرار مغزها از زمان پایان جنگ جهانی دوم (بویژه از دهه ۱۹۶۰ میلادی) شکل گرفت ؛ یعنی زمانی که کشورهای اروپایی اقدام به بازسازی ویرانه های به جا مانده از جنگ کردند و مدتی بعد ، چرخه صنعت در این کشورها شروع به کار کرد . این فرآیند ، نیاز به افراد متخصّص و کارآمد داشت . در نتیجه خیل عظیمی از متخصّصان ، مهندسان و سایر افرادی که از آنها به عنوان مغزها یاد می شود ، کشورهای در حال توسعه خود را به مقصد کشورهای پیشرفته تر ترک کردند .

تأثیر فرار مغزها بر کشورهای مبدأ و مقصد

دکتر چراغی سرمایه های انسانی و منابع طبیعی هر دو در رشد اقتصادی جامعه ، اثرات تعیین کننده ای آن میداند و می نویسد: تحقیقات تجربی نشان داده اند که سرمایه گذاری در منابع انسانی بیش از سرمایه گذاری در منابع طبیعی ، به رشد اقتصادی کمک می کند . امروزه نقش بنیادین و اصلی منابع نیروی انسانی در توسعه کشورها امری بدیهی و روشن است و به جرئت می توان گفت که ویژگی چشم گیر و بارز کشورهای پیشرفته ، وجود نیروی انسانی کارآ و متخصّص است .

بنا بر این ، حرکت نیروهای ماهر و غنی انسانی ، تأثیرات روشنی را بر کشورهای فرستنده و کشورهای گیرنده خواهد گذاشت .

مهم ترین اثری که پدیده فرار نخبگان بر کشورهای مبدأ می گذارد ، اتلاف هزینه هایی است که صرف تعلیم و تربیت نیروهای ماهر و تحصیل کرده شده است

از آن جایی که آموزش و پرورش ، یک کالای عمومی به حساب می آید و منافع مثبت مشخصی را برای جامعه دارد ، در نتیجه رفرار مغزها ، صدمات مالی قابل توجهی حادث می شود . بنا بر این ، کشورهای مقصد ، از دانش و تخصص نخبگان مهاجر سراسر جهان به صورت رایگان ، بهره برداری می کنند .

همچنین بسیاری از نخبگان با فرار خود ، باعث خروج خانواده خود و مقدار قابل توجهی از سرمایه ملّی کشور می شوند که این سرمایه ، برای ارتقای رشد اقتصادی یک کشور لازم است . این در حالی است که بعضی از مهاجرت ها باعث سودرسانی به کشورهای مهاجرفرست می شوند .

دلایل فرار مغزها

دکتر طیبه چراغی می گوید: آنچه که باعث ترک وطن و اقامت در کشورهای دیگر می شود ، معمولاً به دو گروه عوامل مربوط می شود : عوامل دافعه و عوامل جاذبه ، که این عوامل ، با ابعاد اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و تخصّصی ارتباط دارند . مهم ترین مواردی که می توان در دسته مربوط به دافعه جای داد ، عبارت اند از : افزایش فاصله طبقاتی ، محدودیّت آزادی ، فرهنگ کاری ناکارآمد ، کمبود امکانات تحقیقاتی و پایین بودن استانداردهای پژوهشی ، عدم تعادل در درآمد و هزینه ، بی عدالتی ، بی قانونی و پارتی بازی .

در مقابل علل رانشی ، مواردی وجود دارد که باعث جذب نخبگان در کشور دیگری می گردد . این عواملِ کششی عبارت اند از : فرصت ادامه تحصیل ، رفاه اجتماعی ، تعادل هزینه و درآمد ، سیستم آموزشی کارآمد ، رفاه اقتصادی ، آزادی سیاسی و اجتماعی ، وجود فرصت های شغلی و امنیت شغلی .

وی  درادامه می افزاید: در یک تقسیم بندی دیگر می توان علل فرار مغزها را در موارد زیر گنجانید :

۱ . عدم تطبیق دانش ها و مهارت های متخصّصان با نیازهای جاری جامعه : در کشورهای جهان سوم معمولاً رشته های دانشگاهی ، بدون ارتباط منطقی با نیازهای اقتصادی و اجتماعی آنها ایجاد می شوند و گزینش و جذب دانشجو در این کشورها از یک برنامه ریزی دقیق و حساب شده ای پیروی نمی کند که این امر ، با ازدیاد متخصص در رشته هایی خاص ، باعث اشباع جامعه از تخصّص آنان می شود ، در نتیجه ، نوعی نابرابری بین میزان معلومات برخی از متخصّصان و نیازهای کشورشان به این معلومات به وجود می آید که سرانجام به بی کاری این متخصّصان می انجامد .

۲ . عدم تخصیص بودجه و امکانات آموزشی و تحقیقی : در کشورهای جهان سوم ، به علّت شتابی که معمولاً در کم کردن فاصله خود با کشورهای توسعه یافته در زمینه های گوناگون از خود نشان می دهند ، باعث می شود تا بیشتر به طرح ها و برنامه های مقطعی و زودثمر روی آورند تا بتوانند حیات سیاسی و ملی خود را حفظ نمایند . از این رو ، ممکن است به بخش هایی همچون آموزش و تحقیق که هزینه بَر و طولانی مدت است ، اهمیّت چندانی ندهند .

در چنین شرایطی ، افراد بااستعداد و خلاّق این سرزمین ها ، وقتی آن شرایط را برای کار و تحقیق خود کافی نمی یابند ، به سوی مناطقی که چنین امکاناتی را دارند ، حرکت می کنند . سرگذشت پروفسور عبدالسلام (فیزیکدان مسلمان و مشهور پاکستانی) که به خاطر عدم وجود امکانات لازم ، سرانجام راهی غرب شد ، یکی از این نمونه هاست . وی ـ که برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک در سال ۱۹۷۹ بود ـ پس از تکمیل تحصیلات خود به پاکستان بازگشت ، امّا از آن رو که امکانات تحقیق را در آن جا بسیار ناچایز یافت ، مجددا به غرب رفت و برای کمک به پیشرفت دانش و تکنولوژی در جهان سوم ، «آکادمی علوم جهان سوم» را در رُم (ایتالیا) تأسیس نمود .

۳ . عدم وجود برنامه کلّی و مبتنی بر ضوابط خاص : در کشورهای کمتر توسعه یافته ، اکثرا چارچوب برنامه های توسعه برای پیشبرد اهداف اقتصادی و اجتماعی مشخص نیست و در حال تغییر و تبدیل است . در چنین بستر اجتماعی نامناسبی ، بسیاری از مواقع ، فارغ التحصیلان و متخصّصان این گونه کشورها جایگاه واقعی خود را نمی یابند . از سوی دیگر ، به کارگماردن و اعطای مسئولیت های علمی و اجتماعی به افراد ، ممکن است تحت ضابطه ای خاص صورت نپذیرد که در نتیجه فاصله ایجاد شده بین اندوخته های علمی این گونه متخصّصان و کاربرد آن در جامعه ، منجر به خروج آنها از کشور می شود .